Czym był Salon?

„Popołudnie w Salonie było odpowiednikiem wieczoru w Operze Paryskiej: widzowie chcieli poczuć się uwzniośleni i zabawieni jednocześnie.”

„Przywatne życie impresjonistów” Sue Roe

Określenie „Salon”, o którym mowa w tym artykule, odnosi się do Salonu Paryskiego (fr. Salon de Paris). Była to instytucja, która cyklicznie prezentowała dzieła artystyczne, umożliwiając szerokiej publiczności obcowanie ze sztuką.

Wystawa była każdorazowo wielkim wydarzeniem i cieszyła się popularnością wśród odwiedzających,  miała też dominującą pozycję w życiu artystycznym. Dla artysty publiczna prezentacja swojego dzieła na Salonie była okazją do zwrócenia na siebie uwagi w kręgach potencjalnych klientów: mecenasów czy kolekcjonerów sztuki. Była szansą na zyskanie renomy i rozwój kariery.

Dzięki Salonowi wykształciła się i z powodzeniem rozwijała krytyka artystyczna. „Salonem” nazywano także artykuły i recenzje z salonów, pisane m.in. przez Charlesa Baudelaire’a czy Denisa Diderota.

Salon kontrolowany był przez Królewską Akademię Malarstwa i Rzeźby. Od 1881 roku przez Société des Artistes Français.

Historia Salonu

Pierwszy salon artystyczny został zorganizowany w Paryżu za Ludwika XIV w 1667 roku, w Salon Carré w Luwrze (stąd jego nazwa). Pokazywano na nim nagrodzone prace studentów i członków Królewskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby. To właśnie od członków akademii, a tym samym pośrednio przez króla zależało, czyje obrazy zostaną wyeksponowane.

Wnętrza wystawy 1767 w Salon Carée (Salon de Paris)
Gabriel de Saint-Aubin (1724–1780)
wikiperia.org

W 1748 roku wprowadzono instytucję jury, które decydowało o dopuszczeniu dzieł na wystawę. Skład i zasady wyboru członków jury były dość często zmieniane. Jury wybierało państwo, potem składało się z członków Akademii czy wreszcie z osób wybieranych przez samych artystów. 

Początkowo paryskie salony odbywały się nieregularnie, od 1737 – co rok lub dwa lata. Po czasach rewolucji francuskiej wprowadzono zmiany w zasadach przyjmowania prac – odtąd swoje prace mógł zgłosić każdy artysta.

Lokalizacja salonu w Luwrze przetrwała do Drugiego Cesarstwa (1852–70), gdy przeniesiono go do Palais Royale, a potem Palais de l’Industrie, ogromnym centrum wystawienniczym na Champs-Elysées.

Salon miał monopol w zakresie wystawiania dzieł. Prezentował sztukę oficjalną, akademicką, przyznając najlepszym pracom nagrody i zazwyczaj nie dopuszczając na wystawę prac nowatorskich i niezgodnych z obowiązującą doktryną.

Najwyżej cenieni byli malarze specjalizujący się w scenach biblijnych, historycznych, mitologicznych, czy też nawiązujący do klasycznych dzieł literackich np Shakespear’a czy Byrona. Za dzieło wartościowe uznawano to, które niesie przesłanie moralne lub wysławia Francję.

„Zasady określane przez Académie des Beaux-Arts obejmowały równiez techniki malarskie. Oczekiwano, że obrazy będą z mikroskoijną precyzją odwzorowywały detale, że zostaną odpowiednio „wykończone” i właściwie oprawione, jak równieżbędą  wykonane z zachowaniem odpowiedniej perspektywy i poszanowaniem wszystkich zanych reguł (…) Scena musiała też zachować odpowiedi ton moralny”

„Prywatne życie impresjonistów” Sue Roe.

Choć w XIX wieku podobne wystawy organizowano także przy innych szkołach artystycznych w Europie, to jednak właśnie paryski salon stał się tym najważniejszym; w 1841 roku miało go odwiedzić milion osób.

„Wszystkie akademie urządzały wystawy, ale pod słowem „salon” rozumie się Salon paryski, co jest odbiciem dominującej roli Paryża w życiu artystycznym ubiegłego stulecia.

Zresztą, jak można sądzić po wielkim odzewie prasowym, Salony były istotnie wydarzeniem, rodzajem festiwalu artystycznego, ściągającego nie tylko znawców i nabywców, ale także tłumy ciekawych i ciekawskich, szukających rozrywki, nowości, plotek„
M. Poprzęcka, Akademizm, Warszawa 1989

Theodor Josef Hubert Hoffbauer (1839-1922)
Salon de 1849, aux Tuileries, wikimedia

Organizacja Salonu

Ekspozycje przygotowywane były z wielkim rozmachem. Przykładowo wystawa w Palais de L’Industrie zajmowała ponad dwadzieścia sal, i zajmowała powierzchnię 12 kilometrów kwadratowych.  Obrazy były wręcz stłoczone na ścianach jeden obok drugiego, co można zobaczyć na wielu rycinach z tamtych czasów.

Miejsca prac na ekspozycji nie były przypadkowe. Decydowało o tym Jury. Jak można się domyślić, dzieła zawieszona na poziomach dolnych były swobodnie dostępne dla oczu zwiedzających, te pod sufitem mogłyby być wręcz niezauważone. Tak więc ostateczny sukces artysty wystawiającego swoje prace zależał od gustu, humoru a może i sympatii członków Jury.

Na wystawy ściągały tłumy. Często w pierwszych tygodniach ludzie wystawali w kolejach, aby dostać się do środka. Zatłoczone były nie tylko sale wystawowe, ale również pobliskie restauracje, kawiarnie czy kabarety. Kwitło życie towarzyskie i biznes.

Honoré Daumier, Darmowy wstęp w Salonie,
opublikowane w Le Charivari ( 17 maj, 1852)
wikimedia

Krytyka instytucji Salonu

Aby wstąpić do Akademii Artystycznej w Paryżu, przyszli studenci przygotowywali się w licznych pracowniach pod okiem starych mistrzów malarstwa. Nauka zgodna z regułami akademii i dostosowanie do nich swoich prac dawała szanse na późniejsze wystawy w salonie a tym samym karierę i liczne zamówienia klientów.

Sztywne zasady odrzucały jednak wszelką wyobraźnię i kreatywność, co kiedyś musiało znaleźć ujście, bo artystów próbujących eksperymentować przybywało.

Salon krytykował np. Honore Daumier w swoich karykaturach; losy odrzucanego przez salon artysty przedstawił Emile Zola w powieści Dzieło.

W 1855 roku Gustave Courbet otwarcie zamanifestował swój sprzeciw, pokazując swoje odrzucone przez jury Wystawy Powszechnej obrazy w baraku z napisem „Realizm”.

Na przestrzeni lat liczba zgłaszanych na Salon obrazów stale rosła (w 1801 wystawiono 485 obrazów, w 1806 – 707, w 1848 – 5180)  a wraz z nią liczba odrzucanych dzieł.

Za Drugiego Cesarstwa, zaczęła już wyrastać poważna konkurencja dla salonu: prywatne galerie. W 1863 liczba dzieł nieprzyjętych na salon sięgnęła trzech tysięcy. Wówczas Napoleon III polecił pokazanie odrzuconych dzieł na odrębnej wystawie, tzw. Salonie Odrzuconych

B. Perat, Vernissage au salon, Paris 1866, wikimedia

„Liczne reklamacje zostały przedłożone Cesarzowi w związku z dziełami odrzuconymi przez jury Salonu. Jego Cesarska Mość, pragnąc, żeby publiczność oceniła słuszność tych reklamacji, postanowił, że dzieła artystów odrzuconych zostaną pokazane w innej części Palais de l’Industrie. Artyści, którzy nie chcą brać udziału w tej wystawie, będą mogli wycofać swoje prace po zawiadomieniu administracji. Wystawa zostanie otwarta 15 maja. Prace można wycofać do 7 maja; po upływie tego terminu zostaną one umieszczone w salach wystawowych.”
Decyzja Napoleona III ogłoszona w „Le Moniteur Universel” w 1863 roku

Salon Odrzuconych pozbawiony powagi oficjalnego Salonu stał się miejscem odwiedzanym przez widzów szukających sensacji, dzieła były często obiektem kpin, a nawet wyśmiewane. Nie mniej jednak sam fakt, że sytuacja wymusiła niejako powstanie odrębnej ekspozycji, był zwiastunem zmian.

Do historii sztuki przeszedł Salon Odrzuconych z 1863 roku, pokazano na nim m.in. Śniadanie na trawie Maneta i Dziewczynę w bieli Whistlera. Oba (a zwłaszcza Śniadanie…) spotkały się z niechęcią zarówno ze strony krytyki, jak i publiczności.

Wkrótce salonowi wyrosła po raz pierwszy poważna konkurencja. W 1884 miał miejsce pierwszy Salon Niezależnych, zorganizowany tym razem przez artystów, którzy mieli dość Jury i zasad skamieniałej instytucji. Na początku XX wieku powstał Salon d’Automne (Salon jesienny).

To było już kwestią czasu, kiedy prywatne galerie stały się codziennością, rynek sztuki zmienił się całkowicie dostosowując zarówno do potrzeb artystów jak i nowych klientów. Paryski Salon przeszedł do historii.

Obraz w ikonie wpisu: Exposition au Salon de 1787,  Pietro Antonio Martini , wikipedia.org

Źródła „impresjoniści” Joanna Gruze, „Prywatne życie impresjonistów” Sue Roe